Społeczeństwo
Pytanie o stan polskiego społeczeństwa – będącego w centrum zainteresowania pozytywistów i widzianego przez pryzmat teorii organicznikowskich – jest równorzędnym tematem powieści obok wątku miłosnego. Odpowiedzialnością za rozkład tego organizmu obarcza Prus arystokrację, która w osobach swoich przedstawicieli prezentuje dziwactwa, pieniactwo i dewiacje, skłonność dokłótni i afer, zepsucie i cynizm, pasożytnictwo i próżność oraz przedkładanie rozrywki nad konstruktywne działania. Arystokracja spragniona splendorów władzy i bogactwa, nie potrafi zintegrować się we wspólnych działaniach na rzecz poprawy sytuacji gospodarczej. Odejście Wokulskiego ze spółki do handlu ze Wschodem dotyka dumy Księcia, który ostentacyjnie wycofuje się z trudnego przedsięwzięcia. Przeciwwagą dla całkowicie negatywnego obrazyu arystokracji są postaci pasjonata-wynalazcy oraz mądrej, uczciwej i wielkodusznej prezesowej, zarządzającą swą idealną posiadłością.
Obok uciekającej od zbiorowej odpowiedzialności arystokracji również w procesie rozpadu pozostaje szlachta.
Istotnym problemem społecznym – którym Bolesław Prus zajmował się wcześniej jako felietonista – jest narastająca niechęć wobec Żydów. Wśród większości mieszczan i arystokratów panuje przekonanie o zawłaszczeniu przez starozakonnych zarówno pozycji w gospodarce, jak i wpolityce. Z podejrzliwością patrzą na Wokulskiego subiekci, kiedy swój wypracowany majątek przekazuje w ręce Henryka Szlanbauma. Podejmujący wcześniej próby asymilacji Henryk, po negatywnych doświadczeniach z Polakami, przejmuje sklep, odreagowuje swoje urazy. Doktor Michał Szuman – inteligent żydowskiego pochodzenia wnikliwie obserwujący rzeczywistość – mówi o swoich ziomkach z pogardą i podziwem równocześnie. Widzi w nich potencjał działania połączony z niebezpiecznym, wymykającym się uczciwości sprytem. Dalekowzrocznie przewiduje – wynikające z braku równowagi gospodarczej – ucisk i prześladowanie Żydów.
Wzrost ekonomicznej potęgi Żydów wiąże się z brakiem silnego polskiego mieszczaństwa, którego kapitał i miejsce w strukturze gospodarki zajęli zasymilowani Niemcy. Cechą podziwianą przez autora jest sumienność niemieckich mieszczan – Minclów.
...
Wolulski, z uporem walczący o należne mu miejsce w społeczności, przygląda się nędzy Powiśla, wypowiada przerażającą diagnozę – Oto miniatura kraju (...) w którym wszystko dąży do spodlenia i wytępienia rasy, Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące zdbyć się na sprzętyotacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć. Alarmistyczny ton powieści potwierdza ostatnia jej scena, w której okazuje się, że odchodzą najbardziej wartościowe jednostki: Wokulski, Rzecki Ochocki a zostają natomiast – tandeciarz Szlangbaum oraz oszust Maruszewicz.
Z powieści Lalka Bolesława Prusa (lektura z opracowaniem), opracowała Urszula Klatka.
Seria: Lektura z opracowaniem
wyd: Zielona Sowa, 2009.
